Daniel Siegel, na podstawie teorii poliwagalnej Stephena Porgesa, stworzył koncepcję stref regulacji. W zależności od sytuacji, organizm ludzki może znajdować się w strefie:

• żółtej – podczas odpoczynku;
• zielonej – podczas kontaktów społecznych, rozwoju, nauki;
• czerwonej – w której mózg wchodzi w tryb walki – to właśnie tu pojawia się agresja;
• niebieskiej – gdy na skutek stresu organizm wchodzi w tryb ucieczki, zamrożenia.

Uczyć się radzenia sobie z emocjami można wyłącznie wtedy, gdy dziecko jest w strefie zielonej – oznaczającej komfort psychiczny i gotowość do rozwoju. Tymczasem wielu rodziców próbuje eliminować zachowania agresywne w nieodpowiednim momencie, gdy organizm znajduje się w strefie czerwonej.

Aby lepiej radzić sobie z agresją u dziecka, warto także wiedzieć, jak rozwija się mózg. Daniel Siegel w książce „Zintegrowany mózg, zintegrowane dziecko” (Siegiel D., Bryson T., 2013) mówi o trzech strukturach mózgu:

• gadziej – najbardziej pierwotnym, odpowiadającym za szybkie, impulsywne reakcje;
• ssaczej – odpowiedzialnym za emocje i zachowania społeczne;
• człowieczej – w której odbywają się procesy kontrolowania emocji, wnioskowania, analizowania, planowania.

U małych dzieci bardziej zaawansowane struktury mózgu nie są jeszcze rozwinięte. Nie ma więc sensu odwoływać się w rozmowie z 3-latkiem do złożonych emocji czy planować rozwiązań na przyszłość. Dziecko nie jest jeszcze na to gotowe. Angażowanie mózgu „człowieczego” do radzenia sobie z agresją będzie za to dobrą strategią np. u 7-8 latków.

Mózg gadzi: jak działać, gdy emocje sięgają zenitu?

Gdy złość jest najsilniejsza i pojawia się agresja, tak naprawdę można zrobić niewiele. To dla rodziców bardzo trudne, bo wielu z nich w pierwszym odruchu chce jak najszybciej zatrzymać trudne zachowania.

W takiej sytuacji kontakt z dzieckiem jest bardzo utrudniony. To nie czas na wychowywanie – mózg w tak silnym stanie pobudzenia nie jest zdolny do uczenia się. Co w takim razie robić, gdy dziecko zachowuje się agresywnie?

• Zadbaj o bezpieczeństwo – swoje i otoczenia. Zabierz dziecko w miejsce, gdzie będzie mogło przeżywać swoją złość i się uspokajać.
• Nie mów za dużo, komunikuj się z dzieckiem krótko i jasno, np. „nie bijemy”.
• Możesz użyć tzw. siły ochronnej, np. zatrzymać ręce dziecka, gdy chce Cię bić. Nie musisz stać biernie i godzić się na przemoc fizyczną.
• Gdy sytuacja jest opanowana, bądź blisko dziecka i postaraj się przeczekać wybuch złości.

Mózg ssaczy: jak pomóc dziecku zrozumieć emocje?

Gdy dziecko nieco się uspokoi po wybuchu agresji, można podjąć z nim rozmowę odwołującą się do emocji i angażującą jego mózg „ssaczy”. Celem takiej rozmowy jest zrozumienie, co było przyczyną problemu, jakie uczucia towarzyszyły tej sytuacji.

Strategią na tym etapie jest przede wszystkim zadawanie pytań, nieoceniające odwoływanie się do zdarzenia (np. „Widziałem, że uderzyłeś siostrę, co się stało?”). Warto pamiętać, że dziecko może nie być gotowe na taką rozmowę – lepiej wówczas wrócić do tematu później.

Mózg człowieczy: jak rozmawiać o trudnych sytuacjach „na chłodno”?

Gdy dziecko jest już spokojne i gotowe do przyjmowania nowych informacji, warto rozmawiać z nim o strategiach do zastosowania w przyszłości. Można tu przeanalizować wspólnie sytuację i wypracować bardziej konstruktywne rozwiązania.

Docelowo dziecko powinno nauczyć się wyrażać złość za pomocą komunikatów „ja”, mówiących o jego emocjach i potrzebach, a nie o zachowaniach innych osób. (“nie lubię kiedy nie mogę bawić się zabawką tak jak chcę! Nie chcę słuchać krzyku Zosi dłużej!”).

Jak zapobiegać agresji u dzieci?

Gdy dziecko wpada w silną złość, zazwyczaj możliwości działania rodziców są ograniczone. Najlepszą strategią jest zapobieganie – nie chodzi tu oczywiście o unikanie trudnych emocji za wszelką cenę (aby się rozwijać, trzeba uczyć się z nimi mierzyć), ale o dbanie o dobrostan psychiczny.

Jakie są sposoby na zapobieganie agresji u dzieci na co dzień? Pomocne są tu przede wszystkim:

• zapewnienie dziecku możliwości rozładowania emocji przez ruch, najlepiej na świeżym powietrzu;
• dbanie o zbilansowaną dietę – przede wszystkim unikanie cukru i wysoko przetworzonych produktów, które mają działanie pobudzające;
• zaplanowanie czasu na wspólne zabawy – mogą to być różnego rodzaju „siłowanki” dostymulowujące układ nerwowy;
•  budowanie w codziennych sytuacjach świadomości przeżywanych przez dziecko emocji. “ widzę że jesteś smutny, zdenerwowany, widzę że chyba jesteś zmęczony, potrzebujesz chwile przerwy?”
• ograniczenie czasu spędzanego przed ekranami;
• praktykowanie uważności – warto zaplanować w rozkładzie dnia zabawy wyciszające, wspólne masażyki, słuchanie muzyki, spacerowanie i przyglądanie się otoczeniu.

Rodzice – najważniejsze wsparcie

Złością łatwo się zarazić – wiedzą to chyba wszyscy rodzice, którzy próbowali spokojnie towarzyszyć przeżywającemu intensywne emocje dziecku. Na szczęście to działa także w drugą stronę. Świadomi, uważni dorośli mogą, dzięki swojemu spokojowi, opanować agresywnie wyrażaną złość. Dlatego warto poświęcić trochę czasu na rewizję własnych reakcji emocjonalnych w sytuacji stresu jaką jest niewątpliwie brak współpracy z dzieckiem.

Jeśli my jako rodzice jestesmy w stanie rozumieć zachowanie dziecka i adekwatnie na nie zareagować nie tracimy poczucia wewnętrznej kontroli i spokoju i będziemy w stanie w adekwatny sposób towarzyszyć dziecku w jego kryzysie.

Stuart Shanker, autor metody „self-reg” – samoregulacji, nazwał to zjawisko „mózgowym WiFi” lub rezonansem limbicznym (Shanker, 2019). Jeśli dwie osoby przebywają w swoim towarzystwie, ich mózgi z czasem wzajemnie się do siebie dostrajają. Jeśli rodzic jest zdenerwowany, dziecko nieświadomie to odczuwa, a w jego mózgu uruchamiają się mechanizmy typowe dla stresu.

To zdecydowanie nie pomaga w radzeniu sobie z agresją. Pomocne będzie za to opanowanie, mówienie spokojnym głosem, gotowość do kontaktu fizycznego – oczywiście nie wymuszone, ale autentyczne. Dziecko prawdopodobnie nie uspokoi się od razu, ale będzie mu znacznie łatwiej przejść przez „tunel złości”.

Sytuacje konfliktowe pomiędzy dziećmi

Chyba nie ma rodzeństwa, które nie kłóciłoby się ze sobą, a konflikty to w grupach przedszkolnych chleb powszedni. I – w pewnym sensie – to bardzo dobrze. W takich sytuacjach dzieci uczą się interakcji społecznych, uwzględniania perspektywy drugiej osoby, wyrażania swojego zdania.

Choć pierwsze sygnały konfliktu mogą prowokować dorosłych do szybkiej reakcji, warto się powstrzymać i poobserwować sytuację. Bardzo możliwe, że dzieci same sobie poradzą, czasem zdarza się też, że to, co rodzicom czy opiekunom wydaje się kłótnią czy nawet bójką, dla najmłodszych jest formą zabawy.

Niekiedy jednak sytuacja konfliktowa rozwija się na tyle, że dzieci nie są w stanie same sobie z nią poradzić lub któremuś z nich może stać się krzywda. To właśnie moment na interwencję osoby dorosłej. Jak się wtedy zachować?

Przede wszystkim – warto pamiętać, po co wkracza się pomiędzy dzieci. Rodzic czy nauczyciel nie mają być w tej sytuacji policjantami czy sędziami. Ich rola przypomina bardziej ratowników – mają zająć się pokrzywdzonym dzieckiem, zaopiekować się nim, zadbać o bezpieczeństwo wszystkich uczestników konfliktu. Dopiero później, gdy emocje opadną, można rozmawiać: wysłuchać relacji obu stron i zachęcić do znalezienia rozwiązania.

Nie trzeba podawać go samodzielnie – dzieci bardzo często radzą sobie z tym lepiej niż dorośli, a takie poszukiwanie konsensusu to dla nich świetna nauka.

Czego nie robić, gdy dziecko zachowuje się agresywnie?

Rodzice, których dziecko wykazuje zachowania agresywne, mogą chcieć przede wszystkim jak najszybciej wyeliminować problem. To do pewnego stopnia zrozumiałe – zależy im na tym, by chronić przed agresją pozostałe swoje dzieci czy innych przedszkolaków. Dążenie do pozbycia się objawów zamiast diagnozowania przyczyn może mieć jednak szkodliwe skutki.

Czego unikać, gdy chcemy naprawdę pomóc agresywnemu dziecku?

• Kar – dlatego, że dziecko w silnej złości i tak na nie nie zareaguje, a także dlatego, że zagrożenie czymś tak nieprzyjemnym generuje dodatkowe nieprzyjemne napięcie. Karane dzieci czują się pokrzywdzone, niesprawiedliwie traktowane, a w efekcie chcą mścić się na dorosłych i przez to tym bardziej nie są skłonne do współpracy.. Obawa przed karą może także powodować tłumienie trudnych emocji i nie wypracowanie dojrzalszych form wyrażania złości;
• Mówienia bezpośrednio lub w zawoalowany sposób o tym, że złość jest zła – że nieładnie jest się złościć, że mamie (tacie, babci itp.) będzie przykro, gdy dziecko będzie się złościło, a nawet, że… „złość piękności szkodzi”;
• Straszenia, wyśmiewania, wpędzania w poczucie winy, porównywania z innymi – takie postępowanie to przede wszystkim brak poszanowania dla godności dziecka;
• Długich tłumaczeń – dziecku nie pomogą monologi i rozkładanie jego trudnych zachowań na czynniki pierwsze (to raczej rodzice mają często potrzebę „przegadania” takich sytuacji). Po wybuchach złości warto z nim porozmawiać, ale takie rozmowy powinny być krótkie i dostosowane do jego wieku.