- Fiklon – centrum diagnozy i terapii małego dziecka
- → Wiedza
- →Mutyzm wybiórczy – jak go rozpoznać i jak wspierać dziecko?
Widget przeznaczony do wyświetlania podstawowych informacji o artykule. Aby edytować te informacje przejdź do podstawowej edycji.
Mutyzm wybiórczy – jak go rozpoznać i jak wspierać dziecko?Mutyzm wybiórczy jest specyficznym zaburzeniem mowy, u podłoża którego leżą zaburzenia emocjonalne lub lękowe. Mutyzmowi wybiórczemu mogą towarzyszyć inne zakłócenia funkcjonowania, które często utrudniają prawidłową diagnostykę. Mutyzm wybiórczy często mylony jest z nieśmiałością, zaburzeniami ze spektrum autyzmu, a czasem nawet z zaburzeniami opozycyjno - buntowniczymi. Zaburzenie zaczyna się we wczesnym dzieciństwie. Przyjrzyjmy się, czym jest mutyzm wybiórczy, jakie wyróżniamy jego typy i przyczyny oraz jak rozpoznać ten problem i jak go leczyć.
AKTUALIZACJA: 20 października, 2024


WERYFIKACJA MERYTORYCZNA
Magdalena Story
Spis treści
Wszystkie elementy spisu treści zostaną pobrane i wyświetlone automatycznie na podstawie uzupełnionych danych w widgetach "Rozdział"
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Mowa a rozwój
Wartość odnośnika: Mowa-a-rozw-j-
Mowa a rozwój
Rozwój mowy i zdolności komunikacji odgrywa ogromną rolę w całościowym rozwoju dziecka. Wiąże się nie tylko ze zdobywaniem kompetencji motorycznych i poznawczych, ale też z rozwojem emocjonalnym i społecznym. Związek ten jest dwustronny – problemy w jednym obszarze mogą nieść za sobą konsekwencje w nieprawidłowym funkcjonowaniu w innych obszarach.
Zaburzony lub opóźniony rozwój mowy prowadzi do trudności w komunikacji, co często rodzi w młodych pacjentach frustrację i może skutkować występowaniem problemów emocjonalnych oraz trudnościami w funkcjonowaniu społecznym, zarówno w kontakcie z rówieśnikami, jak i z dorosłymi.
Zależność ta może być również odwrotna – zaburzenia emocjonalne czy lękowe mogą prowadzić do zaburzeń komunikacyjnych, w tym mutyzmu wybiórczego (Kos, 2021).
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Cechy charakterystyczne mutyzmu wybiórczego
Wartość odnośnika: Cechy-charakterystyczne-mutyzmu-wybi-rczego-1
Cechy charakterystyczne mutyzmu wybiórczego
W przypadku mutyzmu wybiórczego u pacjenta nie występują nieprawidłowości anatomiczne, neurologiczne czy poznawcze, które uniemożliwiałyby komunikację werbalną. Dziecko rozumie mowę, w wielu sytuacjach chce i jest w stanie porozumiewać się za pomocą słów, posiada wystarczające do tego kompetencje, jednak w określonych kontekstach mowa nie występuje.
Zazwyczaj są to sytuacje społeczne powodujące dyskomfort – związane z presją mówienia, np. w szkole czy na spotkaniach rodzinnych, a także w towarzystwie osób nieznajomych (Ford i in., 1998), innych osób czy w określonych miejscach, w których dziecko czuje się niekomfortowo.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Jak rozpoznać mutyzm wybiórczy?
Wartość odnośnika: Jak-rozpozna-mutyzm-wybi-rczy--2
Jak rozpoznać mutyzm wybiórczy?
Objawy mutyzmu wybiórczego pojawiają się najczęściej w okresie przedszkolnym lub wczesnoszkolnym. To właśnie w tym okresie objawy mutyzmu wybiórczego stają się najbardziej wyraźne i dokuczliwe w codziennym funkcjonowaniu. Problem rzadko trwa dłużej niż do wieku dorastania i bardzo rzadko pojawia się dopiero w dorosłości.
Mutyzm wybiórczy został wyróżniony jako samodzielne zaburzenie zarówno w klasyfikacji chorób ICD-10 i ICD-11, jak i w klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-5.
Został opisany w rozdziałach dotyczących zaburzeń lękowych u dzieci, łącznie ze zjawiskami fobii społecznej czy lękiem separacyjnym.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Czym jest mutyzm wybiórczy?
Wartość odnośnika: Czym-jest-mutyzm-wybi-rczy--3
Czym jest mutyzm wybiórczy?
ICD-11 opisuje mutyzm wybiórczy jako konsekwentną selektywność w mówieniu, polegającą na tym, że dziecko wykazuje odpowiednią kompetencję językową w określonych sytuacjach społecznych, zwykle w domu, ale konsekwentnie nie mówi w innych sytuacjach – zazwyczaj w szkole lub w przedszkolu.
Dysfunkcja ta nie wynika z nieznajomości danego języka czy braku komfortu w posługiwaniu się nim. W standaryzowanych testach badających znajomość i rozumienie mowy dziecko uzyskuje wyniki mieszczące się w normie wiekowej. Zakłócenie trwa co najmniej miesiąc i jest na tyle nasilone, że zaburza komunikację społeczną lub naukę w szkolę.
W ICD-11 sugeruje się, że podobne objawy występują w przypadku takich schorzeń, jak schizofrenia, zaburzenia ze spektrum autyzmu czy mutyzm przejściowy związany z silnym lękiem separacyjnym u małych dzieci, w związku z czym konieczne jest rozróżnienie tych jednostek diagnostycznych (WHO, 2020).
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Objawy mutyzmu wybiórczego
Wartość odnośnika: Objawy-mutyzmu-wybi-rczego-4
Objawy mutyzmu wybiórczego
W klasyfikacji DSM-5 wyróżniono podobne do opisanych w ICD-11 specyficzne kryteria diagnostyczne mutyzmu wybiórczego.
Należą do nich:
- występowanie konsekwentnego braku mowy w określonych sytuacjach społecznych, gdzie oczekiwana jest komunikacja werbalna, mimo porozumiewania się w ten sposób w innych sytuacjach;
- występujące zaburzenia utrudniają osiąganie właściwej edukacji i/lub przeszkadzają w komunikacji społecznej;
- opisane zaburzenia występują przez czas co najmniej miesiąca;
- dziecko zna język, którym powinno się posługiwać w danej sytuacji społecznej, i komfortowo się nim posługuje w innych sytuacjach;
- dziecko nie posiada innych zaburzeń, które mogłyby lepiej wyjaśniać wyżej opisane objawy, takich jak inne zaburzenia mowy, zaburzenia ze spektrum autyzmu, schizofrenia (APA, 2013).
Rodziców czy nauczycieli zawsze powinna zaniepokoić sytuacja, w której dziecko rozmawia z rodzicami w domu, jednak obserwuje się trudności z mówieniem w szkole czy innych sytuacjach społecznych. Dzieci mogą także mieć opory przed rozmową z nauczycielami, jednak być głośne i swobodne w zabawie z rówieśnikami.
Czasami mówią tylko szeptem lub odzywają się pojedynczymi słowami, mogą także wybrać sobie jednego rówieśnika i porozumiewać się z otoczeniem za jego pośrednictwem. Takie scenariusze są charakterystyczne dla mutyzmu wybiórczego, jednak nie muszą świadczyć o występowaniu tego zaburzenia. Każdy przypadek powinien być traktowany indywidualnie, po przeanalizowaniu danej sytuacji, występowania symptomów i dokładnym wywiadzie.
Warto wspomnieć, że podczas pierwszego miesiąca w szkole może występować u dziecka przemijający mutyzm wybiórczy. Problem może pojawić się wtedy, gdy zaburzenia trwają dłużej i utrudniają pozyskiwanie wiedzy lub zaburzają relacje społeczne.
W skrajnych przypadkach dziecko ogranicza komunikację werbalną do kilku najbliższych osób, najczęściej rodziny, czasami również znajomych i rówieśników. Często obserwuje się brak nawiązywania kontaktu wzrokowego z osobami spoza tej grupy, natomiast dziecko nadal komunikuje się z otoczeniem w sposób niewerbalny, stosując gesty, mowę ciała czy mimikę twarzy (Kos, 2021).
Niepokojące objawy, które mogą występować u dziecka z mutyzmem wybiórczym, mogą obejmować także:
- unikanie kontaktu wzrokowego z rozmówcą - dziecko ma wzrok wbity w podłogę lub odwraca głowę w innym kierunku,
- brak wyrażania emocji, mimiki twarzy, nerwowy uśmiech,
- nienaturalne, sztywne ruchy ciała, tiki nerwowe,
- problemy z używaniem zwrotów grzecznościowych (“dzień dobry”, “dziękuję” itp.),
- cicha mowa, szept,
- ogólna lękliwość, wycofywanie się, brak reakcji na polecenia,
- zachowania wyrażające niepokój, np. przygryzanie wargi, ssanie kciuka czy obgryzanie paznokci,
- nadwrażliwość na bodźce z otoczenia (dotyk, zapachy, dźwięki),
- niechęć w stosunku do zmian,
- duża wrażliwość i spostrzegawczość,
- niskie poczucie własnej wartości, perfekcjonizm,
- niechęć do bycia w centrum uwagi, pragnienie bycia “niewidzialnym” (Bystrzanowska, 2017).
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Przyczyny mutyzmu wybiórczego
Wartość odnośnika: Przyczyny-mutyzmu-wybi-rczego-5
Przyczyny mutyzmu wybiórczego
Co jest przyczyną mutyzmu wybiórczego? Źródła choroby mają podłoże najprawdopodobniej biologiczne i genetyczne, jednak dokładna etiologia choroby nadal nie jest zbadana. Obecnie przyjmuje się podłoże wieloczynnikowe, wymieniając trzy grupy czynników mających wpływ na pojawienie się zaburzenia (Bystrzanowska, 2017; Rozenek i in., 2020):
- czynniki predysponujące (czynniki ryzyka): czynniki genetyczne (np. zaburzenia lękowe czy nieśmiałość w rodzinie, płeć żeńska), środowiskowe (niewłaściwe wychowanie, dwujęzyczność, nadopiekuńczość rodziców), psychiczne (cechy temperamentu, nadmierna wrażliwość i lękliwość dziecka), zaburzenia językowe;
- czynniki wyzwalające: konflikty z otoczeniem, silne stresy, poczucie odrzucenia, zmiana sytuacji życiowej (utrata bliskiej osoby, separacja od rodziców, częste przeprowadzki, migracja, rozpoczęcie nowego etapu edukacji);
- czynniki utrwalające (podtrzymujące): brak wdrożenia odpowiedniej terapii, nieprawidłowa postawa otoczenia (akceptowanie milczenia dziecka, wyręczanie go w mówieniu, zwiększona uwaga w kierunku dziecka), izolacja społeczna, nieprawidłowy model komunikacji w rodzinie, brak motywacji dziecka do mówienia (efektywna komunikacja niewerbalna), a także poczucie obcości i niepewność stosowania języka obcego w przypadku imigrantów.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Rodzaje mutyzmu wybiórczego
Wartość odnośnika: Rodzaje-mutyzmu-wybi-rczego-6
Rodzaje mutyzmu wybiórczego
Mutyzm dzielimy na mutyzm całkowity (globalny) i wybiórczy (selektywny). W tym pierwszym przypadku pacjent wcale nie porozumiewa się z otoczeniem, natomiast w drugim – jedynie w określonych sytuacjach społecznych lub z wybranymi osobami.
Mutyzm całkowity od afazji różni to, że w tym drugim przypadku dochodzi najczęściej do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, co skutkuje rozpadem systemu językowego i uniemożliwia komunikację werbalną oraz rozumienie przekazywanych komunikatów, również niewerbalnych.
Pacjent z mutyzmem posiada natomiast sprawne ośrodki mózgu odpowiadające za mowę oraz narządy mowy, rozumie także komunikaty innych osób, mowę ciała, potrafi pisać i liczyć, nie ma zaburzeń pamięci. Osoba z mutyzmem teoretycznie jest zdolna do rozmowy, jednak nie dochodzi do niej. W przypadku mutyzmu wybiórczego mowa pojawia się jedynie w określonych kontekstach, np. w środowisku najbliższej rodziny.
Mutyzm wybiórczy podlega różnym klasyfikacjom. Według niektórych z nich wyróżniamy:
- mutyzm ciężkiego lub lekkiego stopnia – w zależności od natężenia objawów (Bystrzanowska, 2017),
- mutyzm jawny i dyskretny (Johnson i Wintgens, 2016),
- mutyzm lękowy, sytuacyjny, traumatyczny i bierno-agresywny (Tarkowski, 2018),
- mutyzm opozycyjny (Cabala i in., 2017),
- mutyzm funkcjonalny (psychogenny) i jego podtypy (Herzyk, 1992).
Poza wymienionymi rodzajami mutyzmu wybiórczego rozróżniamy także inne rodzaje mutyzmu. Są to m.in.:
- mutyzm wtórny (progresywny) – charakteryzujący się stopniowym zanikaniem mowy i wycofaniem pacjenta, co może prowadzić nawet do mutyzmu całkowitego;
- mutyzm akinetyczny – najczęściej będący następstwem uszkodzenia mózgu, udarów czy śpiączki, może występować stale lub przejściowo;
- mutyzm funkcjonalny – występujący na skutek czynników zewnętrznych, takich jak silna trauma czy lęk, nieprzyjazne środowisko domowe, uczucie odrzucenia.
Konsultacja psychologiczna
Porozmawiaj z psychologiem dziecięcym, jeśli niepokoi Cię zachowanie Twojego dziecka.

Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Mutyzm wybiórczy - obraz zaburzenia i diagnoza
Wartość odnośnika: Mutyzm-wybi-rczy---obraz-zaburzenia-i-diagnoza-7
Mutyzm wybiórczy - obraz zaburzenia i diagnoza
W postawieniu wczesnej diagnozy największą rolę odgrywają często nauczyciele. To oni mają szansę jako pierwsi zauważyć nieprawidłowości mowy, które występują u dziecka w sytuacjach społecznych powiązanych z kontekstem edukacyjnym.
Ważne jest, by nie bagatelizować zauważonych symptomów, a jednocześnie nie dawać dziecku odczuć odrzucenia. Uważna obserwacja podopiecznego powinna być połączona z także rozmową z rodzicami i zaproponowaniem konsultacji psychologiczno-pedagogicznej (Mordzak, 2019). Również rodzice, jeśli zauważą problemy w komunikacji werbalnej dziecka z obcymi, z dalszą rodziną czy rówieśnikami, powinni zasięgnąć porady specjalisty.
Mutyzm wybiórczy często jest traktowany jako nieśmiałość dziecka, nadwrażliwość emocjonalna, introwertyzm, zachowania buntownicze lub mające związek z trudnościami w uczeniu, i jest często bagatelizowany. Jego konsekwencje dla rozwoju i funkcjonowania dziecka w przypadku braku odpowiedniego wsparcia mogą być jednak znaczne. Wczesną diagnozę mutyzmu wybiórczego utrudnia fakt, że dzieci z mutyzmem wybiórczym zazwyczaj nie sprawiają kłopotów wychowawczych, stwarzają pozory miłych i grzecznych, nie zwracają na siebie uwagi nauczycieli.
Problematyczne mogą być też postawy rodziców, którzy często nie chcą przyznać, że ich dziecko przejawia objawy zaburzenia, a symptomy zrzucają na postawy nauczycieli czy atmosferę panującą w placówce edukacyjnej. Szacuje się, że z różnych względów około 40% dzieci z mutyzmem wybiórczym nie otrzymuje diagnozy ani odpowiedniego wsparcia terapeutycznego (Kos, 2021).
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Jak wygląda diagnoza mutyzmu wybiórczego?
Wartość odnośnika: Jak-wygl-da-diagnoza-mutyzmu-wybi-rczego--8
Jak wygląda diagnoza mutyzmu wybiórczego?
Proces diagnozy mutyzmu wybiórczego wymaga współpracy kilku specjalistów. Zazwyczaj przeprowadzany jest w ramach wizyty w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Pierwszym etapem diagnozy jest wywiad z rodzicami, ustalenie faktów dotyczących dziecka, potwierdzenie jego umiejętności językowych w określonych sytuacjach.
W dalszym etapie dziecko kierowane jest na badanie psychologiczne oraz na konsultację logopedyczną. Oceniana jest nie tylko sprawność narządów mowy, poziom rozwoju językowego i poprawności artykulacji, ale także badany jest słuch fizjologiczny (czasem również procesy centralnego przetwarzania słuchowego) oraz zdolność rozróżniania poszczególnych dźwięków mowy (sprawność fonologiczna).
Ocenia się także rozwój dziecka w innych obszarach – jego kompetencje społeczne, emocjonalne, intelektualne oraz motoryczne, ze zwróceniem uwagi nie tylko na poziom rozwoju, ale też na jego tempo i dynamikę.
Kolejnym ważnym etapem diagnozy mutyzmu wybiórczego jest obserwacja dziecka w środowisku, w którym występują problemy z mówieniem, np. w szkole czy przedszkolu. Najczęściej obserwację tę przeprowadzają nauczyciele, pedagodzy lub psycholodzy pracujący w placówce.
Czasami w proces diagnozy angażowani są także rówieśnicy dziecka. Oceniane jest funkcjonowanie dziecka w kontekście społecznym, jego potrzeby komunikacyjne, sposoby i jakość nawiązywania oraz utrzymywania relacji, ewentualne zahamowanie w wyrażaniu emocji. Diagnoza mutyzmu wybiórczego jest potwierdzana przez psychiatrę po analizie całej zebranej dokumentacji (Bystrzanowska, 2017).
W procesie diagnozy mutyzmu wybiórczego ogromną rolę odgrywa określenie nie tylko deficytów i obszarów, w których wymagana jest stymulacja, ale także mocnych stron dziecka. Oddziaływania terapeutyczno-wychowawcze, które są opracowywane w oparciu o diagnozę, bazują na już nabytych i używanych przez dziecko umiejętnościach, dzięki czemu proces wspierania rozwoju społeczno-emocjonalnego wykorzystuje naturalny potencjał dziecka i przebiega w sposób bardziej naturalny.
Ważne jest także określenie największych trudności dziecka i wprowadzenie działań terapeutycznych zwłaszcza w tych obszarach, w których one występują. Kluczowa jest tu odpowiednia koordynacja terapii, współpraca całego zespołu oraz rodziców i zaangażowanie wszystkich osób, które biorą udział w codziennym wsparciu dziecka. Zespół terapeutyczny współpracuje ze sobą także w kontekście późniejszej tzw. diagnozy weryfikującej, która polega na ocenie skuteczności wprowadzonych działań terapeutyczno-wychowawczych i ewentualnej modyfikacji planu terapii (Kos, 2021).
Jak widać, proces diagnozy mutyzmu wybiórczego jest zadaniem wymagającym współpracy wielu specjalistów oraz rodziców i nauczycieli. Jest to proces interdyscyplinarny, obejmujący szerokie spojrzenie na rozwój i funkcjonowanie dziecka. Cechuje się on również koniecznością zastosowania odpowiedniej komunikacji z pacjentem, okazania wrażliwości, empatii i zrozumienia.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Mutyzm wybiórczy a inne schorzenia
Wartość odnośnika: Mutyzm-wybi-rczy-a-inne-schorzenia-9
Mutyzm wybiórczy a inne schorzenia
Mutyzm wybiórczy często jest zaburzeniem złożonym, o niejednoznacznym obrazie, współwystępujący z innymi dysfunkcjami społecznymi, emocjonalnymi, a także językowymi. Czasami symptomy, jakie przejawia dziecko, są niespecyficzne i nie przemawiają jednoznacznie za diagnozą mutyzmu wybiórczego.
Problem może współistnieć z innymi zaburzeniami lub być z nimi mylony. Często wdrażane nieformalnie metody wsparcia dziecka nie przynoszą wtedy pożądanych skutków. Z tego powodu w diagnozie mutyzmu wybiórczego ważne jest rozróżnienie innych schorzeń, które mogą powodować podobne objawy. Przede wszystkim mogą to być zaburzenia ze spektrum autyzmu. U małych dzieci zwraca się uwagę na występowanie mutyzmu przejściowego (ang. transient mutism), który może być związany z lękiem separacyjnym. Może on występować także na skutek traumy czy zmian organicznych w mózgu (Kingma i in., 1994; WHO, 2020).
Mutyzm a autyzm
Świadomość społeczna zaburzeń ze spektrum autyzmu w obecnych czasach rośnie, natomiast wciąż stosunkowo mało mówi się o mutyzmie wybiórczym. Z tego względu objawy takie, jak brak komunikacji werbalnej często traktowane są jako podejrzenie autyzmu. Konieczna jest tu diagnoza różnicowa w celu określenia, jakie są przyczyny braku mowy u dziecka.
Kluczowy jest fakt, że w przypadku mutyzmu wybiórczego dziecko chce się komunikować, jednak uniemożliwia mu to np. silny lęk, natomiast w przypadku autyzmu lęk często nie występuje, a pacjent po prostu nie odczuwa potrzeby komunikacji w danej sytuacji (Kos, 2021). Istotne jest również to, że mutyzm wybiórczy często współwystępuje z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, takimi jak diagnozowany dawniej zespół Aspergera (Rozenek i in., 2020).
Mutyzm wybiórczy a zaburzenia lękowe
Mutyzm wybiórczy należy do zaburzeń na tle lękowym i w zdecydowanej większości przypadków łączy się z lękiem społecznym, który bywa uznawany za przyczynę tego zaburzenia. Zespół lęku społecznego i inne jego objawy nie występują jednak zwykle u dzieci w wieku, w którym pojawiają się symptomy mutyzmu wybiórczego, dlatego zwykle traktuje się je jako odrębne zaburzenia.
Lęk społeczny jest jednak często obecny w przypadku pacjentów z diagnozą mutyzmu wybiórczego. Ze względu na towarzyszące temu zaburzeniu inne dysfunkcje, wyróżnia się trzy podtypy mutyzmu wybiórczego:
- mutyzm wybiórczy z lękiem społecznym i zachowaniami opozycyjno-buntowniczymi,
- mutyzm wybiórczy z lękiem społecznym i nieprawidłowościami językowymi (opóźniony rozwój kompetencji językowych, uproszczona mowa, zaburzenia wymowy lub składni wypowiedzi),
- mutyzm wybiórczy wyłącznie z lękiem społecznym (Cohan i in., 2008).
Mutyzm wybiórczy a inne zaburzenia językowe
Jeśli chodzi o zaburzenia językowe, towarzyszą one około 33-50% dzieci cierpiących na mutyzm wybiórczy. Najczęściej zaburzenia dotyczą opóźnienia rozwoju kompetencji komunikacji werbalnej. Wypowiedzi dzieci z mutyzmem wybiórczym są krótsze, używają one prostszych słów, mogą mieć problem z doborem słownictwa czy składnią zdań, odczuwają przy tym dyskomfort w trakcie wypowiedzi.
Zaburzenia językowe zazwyczaj nie są związane z innymi nieprawidłowościami rozwojowymi – zdolności poznawcze pacjentów, a także ich rozwój słuchowy, motoryczny i emocjonalny znajdują się zwykle w granicach normy. Czasami stwierdza się natomiast deficyty w zakresie sprawności receptywnej, czyli rozumienia ze słuchu i rozumienia tekstu czytanego oraz problemy związane z przetwarzaniem wzrokowym i słuchowym (Kos, 2021).
Mutyzm wybiórczy a zaburzenia zachowania
Pewna grupa dzieci z mutyzmem wybiórczym poza zaburzeniami komunikacyjnymi przejawia także zaburzenia zachowania, nie jest potwierdzone natomiast, czy są one bezpośrednio związane z tą dysfunkcją. Dzieci z mutyzmem wybiórczym bywają określane jako bierno agresywne, uparte, nieposłuszne, stwierdza się u nich zachowania buntowniczo-opozycyjne, czasami postrzega się je jako manipulujące i kontrolujące.
W dużej mierze takie odbieranie zachowania dzieci z mutyzmem wybiórczym może być jednak podyktowane ich milczeniem w określonych sytuacjach, u którego podłoża nie leżą jednak negatywne cechy osobowości czy nieposłuszeństwo, a jedynie lęk. Bierna agresja czy opór może pojawić się natomiast wtedy, gdy dzieci te odczuwają nadmierną presję komunikacyjną i wzmożony niepokój (Cohan i in., 2008; Kos, 2021).
Mutyzm wybiórczy a zaburzenia integracji sensorycznej
Kolejnym zaburzeniem często współistniejącym z mutyzmem wybiórczym są zaburzenia w zakresie samoregulacji i integracji sensorycznej. Mogą one dotyczyć nawet jednej trzeciej dzieci z mutyzmem wybiórczym. Deficyty czuciowe lub nadmierna stymulacja w odpowiedzi na bodźce mogą przypominać zaburzenia występujące w przypadku mutyzmu.
Obserwuje się także zakłócenie procesu samoregulacji, czyli trudności w przejawianiu adekwatnych do otoczenia reakcji emocjonalnych. Szczególnie dotyczy to lęku (Schwartz i in., 2006).
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Jak pomóc dziecku z mutyzmem wybiórczym?
Wartość odnośnika: Jak-pom-c-dziecku-z-mutyzmem-wybi-rczym--10
Jak pomóc dziecku z mutyzmem wybiórczym?
W przypadku dzieci z podejrzeniem mutyzmu wybiórczego największe znaczenie ma wczesna diagnoza i zapewnienie odpowiedniego wsparcia. Mutyzm wybiórczy jest problemem, który czasami przemija samoistnie, zalecane jest jednak, by w przypadku widocznych trudności w życiu społecznym czy szkolnym poddać dziecko odpowiedniej diagnozie i zapewnić mu jak najszybciej potrzebne wsparcie.
Nieleczony mutyzm wybiórczy może bowiem zaburzyć prawidłowy rozwój emocjonalny i społeczny. Dziecko nieprawidłowo nawiązuje relacje i integruje się z grupą rówieśniczą, a takie błędne wzorce działania w sytuacjach społecznych z biegiem czasu są utrwalane. Ponadto dziecko nie ma szansy na stosowny do wieku rozwój kompetencji w zakresie regulowania ekspresji emocjonalnej, w którego skład wchodzi mówienie o emocjach, nazywanie ich i odpowiednia refleksja (Kos, 2021).
Opóźnienie diagnozy może powodować także zaburzenie rozwoju ruchowego dziecka na skutek braku aktywnego udziału w zabawach rówieśniczych, a także wtórne narastanie lęku i zachowań pasywnych, problemy behawioralne, wycofanie społeczne oraz problemy z integracją sensoryczną. Z tego względu tak istotne jest postawienie jak najszybszej diagnozy mutyzmu wybiórczego, by wspomagać dziecko na dalszych etapach edukacyjnych i rozwojowych, pozwalając na jak najlepsze wykorzystanie potencjału edukacyjnego dziecka (Mordzak, 2019).
Diagnoza oraz określenie pozytywnych stron dziecka umożliwiają określenie planu działań terapeutycznych, które nie tylko pozwalają na wykorzystanie potencjału rozwojowego i edukacyjnego dziecka, ale także wspierają jego wewnętrzną motywację do pokonywania przeszkód, zwiększają poczucie skuteczności i kontroli nad własnym działaniem (Wysocka, 2016).
Wspomaganie dziecka z mutyzmem wybiórczym wymaga znacznej współpracy ze strony rodziców i nauczycieli oraz innych osób z otoczenia dziecka. Najczęściej w celu usprawnienia terapii wprowadza się w proces rolę koordynatora, który nadzoruje proces w placówce edukacyjnej i komunikuje się z rodzicami.
W czasie terapii mutyzmu wybiórczego konieczne jest zdobycie zaufania dziecka i zapewnienie mu bezpiecznej przestrzeni tak, by poczuło się swobodnie w danej sytuacji społecznej. Zarówno nauczyciele, jak i rodzice powinni wyrażać chęć do zrozumienia zaburzenia, jakim jest mutyzm wybiórczy i kierować się empatią oraz akceptacją w kontakcie z dzieckiem. Ważne jest także przedstawienie dziecka grupie w taki sposób, by nie zostało odrzucone.
Kluczowym elementem wsparcia dziecka cierpiącego na mutyzm wybiórczy jest odpowiednie dostosowanie procesu dydaktycznego do możliwości i potrzeb dziecka. Ważne jest skupienie się w jego przebiegu na integracji społecznej z rówieśnikami oraz rozwoju kompetencji społeczno-emocjonalnych.
Do niektórych oddziaływań wprowadzanych w środowisku nie jest konieczna formalna diagnoza, a jedynie świadomość i współpraca nauczycieli oraz rodziców. Powinni oni starać się zapewniać dziecku bezpieczne warunki do swobodnego rozwoju i zapobiegać utrwalaniu się lęku czy wycofania społecznego. Po uzyskaniu formalnej diagnozy mutyzmu wybiórczego popartego rzetelnym procesem diagnostycznym możliwe jest stworzenie konkretnego planu oddziaływań terapeutyczno-wychowawczych (Bystrzanowska, 2017).
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Terapia mutyzmu wybiórczego
Wartość odnośnika: Terapia-mutyzmu-wybi-rczego-11
Terapia mutyzmu wybiórczego - skuteczne metody terapii zaburzenia
Jak już wspomniano, terapia mutyzmu wybiórczego polega głównie na oddziaływaniach terapeutycznych podejmowanych przez opiekunów i otoczenie dziecka oraz na zapewnieniu mu wspierającego, bezpiecznego środowiska. Istnieją także bardziej usystematyzowane metody pracy z pacjentem zmagającym się z mutyzmem wybiórczym.
Jedną z metod terapii mutyzmu wybiórczego jest metoda małych kroków (ang. sliding-in), która polega na oswajaniu dziecka z coraz większą liczbą rozmówców. Dziecko początkowo rozmawiające tylko z rodzicami przygotowujemy do rozmowy z terapeutą, a następnie, po kolei, kolejnymi osobami (Policht-Jaruga, 2019).
Do interakcji z zaufaną osobą, np. rodzicem, stopniowo wprowadza się inną osobę (terapeutę czy koordynatora terapii), która znajduje się coraz bliżej dziecka, aż w końcu dołącza do rozmowy i wykonywanych ćwiczeń. Lęk dziecka zmniejsza się na tyle, że w końcu jest w stanie ono nawiązać relację także z tą osobą. Z czasem w proces włączane są także inne osoby oraz inne sytuacje (np. rozmowa z nauczycielem, odzywanie się w klasie).
Podobną techniką jest modelowanie mowy (ang. shaping). Tu nie zwiększamy stopniowo bliskości koordynatora czy terapeuty, natomiast z czasem zmienia się zakres komunikacji podejmowanej przez dziecko. Początkowo są to gesty, znaki czy dźwięki, natomiast z czasem pojawiają się pojedyncze sylaby, słowa, frazy i kolejne kroki w kierunku pełnej komunikacji werbalnej. Zwiększa się także głośność wydawanych przez dziecko dźwięków czy mowy oraz częstotliwość kontaktu wzrokowego nawiązywanego z rozmówcą.
Kolejną metodą stosowaną w terapii mutyzmu wybiórczego jest technika trójkąta. W tej technice wykorzystuje się obecność innego, zdrowego dziecka. Początkowo rodzic lub koordynator rozmawia ze zdrowym dzieckiem, a następnie komunikuje się zarówno z nim, jak i z dzieckiem z mutyzmem wybiórczym, w razie konieczności pośrednicząc w przekazywaniu komunikatów pomiędzy nimi.
Początkowo konwersacja pacjenta z dorosłym może być ograniczona, a odpowiedzi jednowyrazowe, jednak z czasem jego lęk zostaje pomniejszony, a wypowiedzi – poszerzone. W ostatniej fazie, po oswojeniu pacjenta z komunikacją w takim “trójkącie”, zachęca się go do bezpośredniej rozmowy ze zdrowym dzieckiem.
Inną ciekawą techniką terapii jest metoda “od chóru do solo”. Polega ona na zaangażowaniu dużej ilości dzieci, najczęściej całej grupy przedszkolnej czy klasy. Wprowadzana jest aktywność polegająca na zaangażowaniu werbalnym uczestników, np. wspólne czytanie tekstu. Stopniowo liczebność grupy terapeutycznej jest zmniejszana, aż do osiągnięcia swobodnej komunikacji przez pacjenta, np. pracy w parach (Johnson i Wintgens, 2016).
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Rola rodzica w terapii mutyzmu wybiórczego
Wartość odnośnika: Rola-rodzica-w-terapii-mutyzmu-wybi-rczego--12
Rola rodzica w terapii mutyzmu wybiórczego
Rodzice i opiekunowie powinni być jak najbardziej zaangażowani w proces terapii oraz edukowani we właściwej komunikacji z dzieckiem z mutyzmem wybiórczym. Jedną z najważniejszych zasad, których powinni się trzymać rodzice, jest “technika pięciu sekund”. Często rodzice dzieci z mutyzmem wybiórczym, będąc świadkiem braku odpowiedzi na zadawane dziecku pytania, tracą cierpliwość i wyręczają je w odpowiedzi. W takiej sytuacji natomiast należy kierować się kilkoma zasadami:
- nie odpowiadać za dziecko,
- nie wywierać na dziecku presji odpowiedzi,
- nie przepraszać pytającego za brak odpowiedzi,
- nie karać dziecka za brak mowy,
- nie zadawać otwartych pytań w sytuacjach stresujących dziecko,
- w razie możliwości unikać kontaktu wzrokowego i nadmiernego skupiania uwagi na dziecku,
- nie chwalić dziecka entuzjastycznie, gdy się odezwie – zachowywać się normalnie.
Jak już wyjaśniono, presja wywierana na dziecko może zadziałać przeciwnie do efektu, jaki chcemy osiągnąć. Błędem jest również przekonywanie dziecka, że postępuje źle, np. przez przepraszanie rozmówcy za jego zachowanie. Wyręczanie dziecka natomiast sprawia, że nie ma ono motywacji do starania się, by samodzielnie odpowiedzieć na pytanie.
Jeśli rodzic nie odpowiada za dziecko, uczy go, że nikt inny nie odpowie na pytania kierowane bezpośrednio do niego. Chcemy też przekonać podopiecznego, że widzimy jego starania i nic złego się nie stanie, jeśli nie odpowie na dane pytanie.
Kluczem w tej technice jest tytułowe 5 sekund. Jeśli po tym czasie od zadania pytania dziecko nie odpowiada rozmówcy, powtórz pytanie, kierując je bezpośrednio do niego, przekształć na pytanie zamknięte lub sparafrazuj tak, by mogło odpowiedzieć jednym słowem lub gestem.
Jeśli po kolejnych 5 sekundach dziecko nadal nie odpowiada – zwróć się do niego w neutralny sposób (np. “pewnie musisz się nad tym zastanowić, prawda?”) i zmień temat rozmowy. Ważne jest, by nie skupiać uwagi na dziecku, np. przyglądając się mu w trakcie odpowiedzi czy chwaląc je za odpowiedź (Johnson i Wintgens, 2016).
Nie można także wywierać na dziecko presji, za to należy kierować się zrozumieniem, empatią, cierpliwością i zapewniać je, że nie musi się odzywać, dopóki nie będzie gotowe.
W trakcie terapii – zarówno z rodzicem, jak i terapeutami – metody dotychczasowej komunikacji, np. za pomocą gestów czy rysunków, są podtrzymywane. Ważne jest, by w kontakcie dzieckiem ukrywać swój entuzjazm w odpowiedzi na czynione postępy – mogłoby to zwiększyć stres dziecka.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Czy da się wyleczyć mutyzm wybiórczy?
Wartość odnośnika: Czy-da-si-wyleczy-mutyzm-wybi-rczy--13
Czy da się wyleczyć mutyzm wybiórczy?
Wielu rodziców zastanawia się, czy mutyzm jest uleczalny? W większości przypadków odpowiednio zdiagnozowane i leczone zaburzenie cofa się przed wejściem w dorosłość. Efekty terapii widoczne są zazwyczaj już po kilku tygodniach (zazwyczaj jest to 8-10 spotkań).
W trakcie sesji psycholog pracuje z dzieckiem, ucząc je radzić sobie z rozumieniem i kontrolowaniem własnych emocji, obniżać lęk, rozwijać kompetencje komunikacyjne i radzić sobie w określonych sytuacjach społecznych.
W niektórych przypadkach w terapii konieczne jest również wsparcie psychiatry. Psychiatra może wprowadzić farmakoterapię, czyli leki obniżające lęk.
Ważne jest, by zapewnić dziecku taką terapię, jaka przynosi efekty, by zapobiec dalszemu namnażaniu się problemów wtórnych, np. związanych z nawiązywaniem relacji, funkcjonowaniem w społeczeństwie, nabywaniem wiedzy szkolnej czy zaburzeniami emocjonalnymi.
Do sytuacji dziecka z mutyzmem wybiórczym należy podejść z dużą empatią i cierpliwością, nie wywierając na nie presji ani nie oskarżając o bunt, a raczej pracując z jego lękiem, zapewniając bezpieczne środowisko do rozwoju.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Bibliografia - mutyzm wybiórczy
Wartość odnośnika: Bibliografia---mutyzm-wybi-rczy-14
Bibliografia - książki i artykuły o zagadnieniu: mutyzm wybiórczy
- American Psychiatric Association, 2013: “Diagnostic and statistical manual of mental disorders, wyd. 5”
- Bystrzanowska M., 2017: “Mutyzm wybiórczy: poradnik dla rodziców, nauczycieli i specjalistów”. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
- Cabala M. i in., 2017: “Mutyzm wybiórczy w praktyce terapeutycznej: terapie szyte na miarę”. Impuls, Kraków
- Cohan S., Chavira D., Shipon-Blum E., Hitchcock C., Roesch S., Stein M., 2008: “Refining the Classification of Children with Selective Mutism: A Latent Profile Analysis”. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 37(4): 770–784
- Ford M., Sladeczek I., Carlson J., Kratochwill T., 1998: “Selective mutism: Phenomenological characteristics”. School Psychology Quarterly, 13(3):192-227
- Herzyk A., 1992: “Afazja i mutyzm dziecięcy. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii”. Polska Fundacja Zaburzeń Mowy, Lublin
- Johnson M., Wintgens A., 2016: “The Selective Mutism Resource Manual”. Speechmark Publishing
- Kingma A., Mooij J.J., Metzemaekers J.D., Leeuw J.A., 1994: “Transient mutism and speech disorders after posterior fossa surgery in children with brain tumours”. Acta Neurochir (Wien), 131(1-2):74-9
- Kos E. A., 2021: “Procedura identyfikacji mutyzmu wybiórczego i jego podstawowych typów jako fundament wsparcia rozwoju emocjonalno-społecznego dziecka”. Niepełnosprawność. Dyskursy pedagogiki specjalnej, 43:149-163
- Mordzak M., 2019: “Mutyzm wybiórczy w codzienności”. E-bookowo
- Policht-Jaruga A., 2019: “Mutyzm wybiórczy. Gdy dziecko nie mówi w przedszkolu”. Bliżej Przedszkola, 7-8.214-215
- Rozenek E.B., Orlof W., Nowicka Z.M., Wilczyńska K., Waszkiewicz N., 2020: “Mutyzm wybiórczy – opis zaburzenia i etiologia: czy wybiórczy brak mowy jest zaledwie wierzchołkiem góry lodowej?”. Psychiatr. Pol., 54(2):333-349
- Schwartz R., Freedy A., Sheridan M., 2006: “Selective mutism: are primary care physicians missing the silence?” Clin. Pediatr. (Phila.), 45(1): 43-8
- Tarkowski Z., 2018: “Dziecko nie mówi. Dlaczego? Czy i kiedy zacznie?”. Harmonia, Gdańsk
- World Health Organization, 2020: “International statistical classification of diseases and related health problems, wyd. 11”
- Wysocka E., 2016: “Positive Diagnosis in Educator’s activities as Case of the Good Practices in the Youth Work – proposals of diagnostic tools”. Journal of Modern Science, 4(31)
Dowiedz się więcej o rozwoju i diagnostyce dzieci

ADHD
Diagnoza ADHD i co dalej – jak pomóc dziecku

Rozwój dziecka
Opóźniony rozwój mowy u dziecka: przyczyny, diagnoza i terapia

Rozwój dziecka
Diagnoza inteligencji dzieci – kto ją przeprowadza i jak przebiega test IQ?

Integracja sensoryczna
Integracja sensoryczna – na czym polega diagnoza i terapia SI?
Umów się na konsultację
