- Fiklon – centrum diagnozy i terapii małego dziecka
- → Wiedza
- →Zaburzenia opozycyjno-buntownicze i zaburzenia zachowania u dzieci – jak je rozpoznać?
Widget przeznaczony do wyświetlania podstawowych informacji o artykule. Aby edytować te informacje przejdź do podstawowej edycji.
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze i zaburzenia zachowania u dzieci – jak je rozpoznać?Wielu rodziców od czasu do czasu zastanawia się, jak radzić sobie z trudnymi zachowaniami ich dzieci - krzyczeniem, agresją wobec dorosłych lub innych dzieci, napadami złości. Do jakiego stopnia, jest to norma rozwojowa, a kiedy trzeba się już zacząć niepokoić i szukać sposobu pomocy dziecku.
AKTUALIZACJA: 20 października, 2024
WERYFIKACJA MERYTORYCZNA
Joanna Dulak
Spis treści
Wszystkie elementy spisu treści zostaną pobrane i wyświetlone automatycznie na podstawie uzupełnionych danych w widgetach "Rozdział"
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Zaburzenia opozycyjno - buntownicze - czym są?
Wartość odnośnika: Zaburzenia-opozycyjno---buntownicze---czym-s--
Zaburzenia opozycyjno - buntownicze - czym są?
Zachowania opozycyjno-buntownicze (ODD; ang. oppositional defiant disorder), wraz z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) i zaburzeniami zachowania (CD; ang. conduct disorder), należą do zaburzeń eksternalizacyjnych u dzieci. Oznacza to, że dysfunkcje przejawiają się głównie w ich zachowaniu i funkcjonowaniu.
Zaburzenia zachowania mogą dotyczyć: nadaktywności i nieuważności, impulsywności, niskiej kontroli nad swoimi zachowaniami, nasilonej agresji, zachowań destrukcyjnych i antyspołecznych, wykraczających poza przyjęte reguły współżycia społecznego.
Przyczyną takich zachowań są najczęściej wewnętrzne problemy dziecka. Negatywne emocje przez nie przeżywane, z którymi nie potrafi ono sobie poradzić w sposób adaptacyjny, są rzutowane na zewnątrz do otoczenia w postaci agresji i silnego oporu.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Objawy zaburzeń opozycyjno - buntowniczych
Wartość odnośnika: Objawy-zaburze-opozycyjno---buntowniczych-1
Objawy zaburzeń opozycyjno - buntowniczych
Dzieci cierpiące na zaburzenia zachowania i zaburzenia opozycyjno-buntownicze to często te, które nazywa się w uproszczeniu mianem niegrzecznych dzieci i które sprawiają tzw. problemy wychowawcze. Są to więc dzieci, u których stwierdza się nasilone występowanie takich cech, jak: nieuważność, impulsywność, chaotyczność w zachowaniu, buntowanie się i stawianie oporu, nieposłuszeństwo, a nawet wrogość wobec otoczenia czy agresja.
Takie objawy bywają widoczne już w okresie przedszkolnym, choć najczęściej nasilają się na etapie edukacji w szkole i wtedy też stawiana jest diagnoza. To w szkole bowiem wyraźnie widoczne są problemy w dostosowaniu się do zasad i wymagań, a stopień tolerancji na zachowania aspołeczne znacząco się zmniejsza.
Nie każde dziecko, które bywa buntownicze i nieposłuszne, cierpi na zaburzenia opozycyjno-buntownicze; wiele niezaburzonych dzieci sprawia kłopoty wychowawcze. Na niektórych etapach rozwoju zachowania mogące być uznawane przez rodziców czy środowisko za buntownicze są jedynie symptomem normalnego rozwojowego dążenia do niezależności. Przykładem może być tutaj znany wielu rodzicom “bunt dwulatka”. Przy występującym zaburzeniu objawy są natomiast nieadekwatne do wieku i poziomu rozwojowego dziecka. Na co zwrócić uwagę, jeśli niepokoi nas zachowanie dziecka? Przede wszystkim na to, jak mocno nasilenie problemów z zachowaniem powoduje zaburzenie normalnego funkcjonowania dziecka i rodziny.
Objawy zaburzeń zachowania i zaburzeń opozycyjno-buntowniczych u dzieci i młodzieży wiążą się z nieprawidłową regulacją emocji i zachowań, w związku z czym mogą obejmować:
- nadaktywność, hałaśliwość, rozrzucanie zabawek, niszczenie;
- częste napady złości i rozdrażnienie, zachowania agresywne wobec rówieśników i dorosłych, w tym agresja werbalna;
- łatwa drażliwość, obrażanie się, nadwrażliwość na krytykę;
- złośliwość, celowe sprawianie przykrości innym, zachowania prowokacyjne, kłótliwość, obwinianie innych o własne przewinienia;
- mściwość, chęć zemsty;
- zachowania negatywistyczne (bierno-agresywne: ponurość, prokrastynacja, nieefektywność, upór, bierny opór wobec adekwatnych wymagań, kłótliwość, częsta złość i krytyka innych);
- nieposłuszeństwo, niewykonywanie poleceń, lekceważenie norm i wymagań;
- brak strachu, narażanie się na niebezpieczeństwo;
- łatwe rozpraszanie się, trudności z koncentracją;
- przerywanie i przeszkadzanie innym, utrudnianie prowadzenia zajęć;
- problemy w relacjach z rówieśnikami;
- trudności w samodzielnym uczeniu się i planowaniu;
- u nastolatków – wagary, eksperymenty z używkami, zachowania ryzykowne, konflikty z prawem.
Przy ocenie objawów warto oddzielić to, co wyróżnia zaburzenia zachowania opozycyjno-buntowniczego od wyuczonych lub celowych niepożądanych zachowań dziecka. Cechy charakterystyczne zaburzeń opozycyjno-buntowniczych to brak kontroli lub mocno utrudniona kontrola nad ich występowaniem przez dziecko. Dodatkowo zwraca się uwagę na to, czy trudności doświadczane przez dziecko są uporczywe, występują w różnych kontekstach i mają istotny wpływ na funkcjonowanie dziecka.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Przyczyny oraz charakterystyka ODD
Wartość odnośnika: Przyczyny-oraz-charakterystyka-ODD-2
Przyczyny oraz charakterystyka ODD
Jakie są najczęstsze przyczyny zaburzeń zachowania opozycyjno-buntowniczego? Najczęściej u podłoża powstania zaburzenia leży kombinacja kilku elementów: genetycznych i neurobiologicznych czynników ryzyka oraz nieoptymalnego środowiska rodzinnego, w tym niewłaściwych praktyk rodzicielskich skutkujących zaistnieniem m.in. zaburzeń przywiązania.
Przyczyny zaburzeń opozycyjno-buntowniczych mogą więc leżeć po stronie rodziców, np. wynikać z: braku kompetencji rodzicielskich, trudności w egzekwowaniu norm, braku konsekwencji w wychowywaniu, ograniczonej komunikacji z dzieckiem, nieprawidłowego przekazania wzorców dotyczących życia społecznego czy kontroli emocji, nadopiekuńczości lub wręcz przeciwnie – problemów z okazywaniem bliskości czy oziębłości emocjonalnej wobec potomka, a nawet w skrajnych przypadkach zaniedbania lub przemocy wobec dzieci.
Czynnikiem ryzyka występowania zaburzenia opozycyjno-buntowniczego jest także występowanie w rodzinie ADHD, zaburzeń zachowania oraz antyspołecznego zaburzenia osobowości, a także zaburzeń nastroju czy uzależnień od substancji psychoaktywnych.
Zaburzenie jest diagnozowane nawet dwukrotnie częściej u chłopców niż u dziewczynek, jednak może to być spowodowane częściowo specyfiką manifestowanych objawów – zaburzenie opozycyjno-buntownicze u chłopców częściej przybiera typową formę buntu i agresji, natomiast u dziewczynek trudne emocje częściej są internalizowane, prowadząc do depresji i zaburzeń lękowych lub manifestacji zachowań antyspołecznych w wieku nastoletnim.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Jak wygląda proces diagnozy ODD?
Wartość odnośnika: Jak-wygl-da-proces-diagnozy-ODD--3
Jak wygląda proces diagnozy zaburzeń opozycyjno- buntowniczych?
Diagnoza zaburzeń opozycyjno-buntowniczych to zadanie dla psychologa dziecięcego. Do specjalisty dobrze jest zgłosić się wtedy, gdy objawy wskazujące na zaburzenie opozycyjno-buntownicze są nasilone, długotrwałe (trwające dłużej niż pół roku), trudne do kontrolowania i utrudniają funkcjonowanie dziecka.
Proces diagnozy polega na przeprowadzeniu wywiadu z rodzicami, obserwacji dziecka a także analizy dokumentacji z placówki edukacyjnej do której dziecko uczęszcza, a także konsultacji z innymi specjalistami (psychiatra dziecięcy, neurolog dziecięcy). Następnie ocenia się występowanie, nasilenie i czas trwania objawów, a także wyklucza inne zaburzenia (np.: ADHD, zaburzenia lękowe czy depresyjne). Diagnoza to często proces długotrwały, celem jej jest przede wszystkim wprowadzenie takich działań terapeutycznych, by jak najlepiej wspomóc dziecko. Diagnoza obejmuje także monitorowanie i ocenę wprowadzonej terapii.
W procesie diagnozy bardzo ważne jest różnicowanie – ze względu na niespecyficzne objawy zaburzenia opozycyjno-buntownicze często diagnozowane są u dzieci, które cierpią na inne schorzenia. Symptomy takie, jak drażliwość czy nadaktywność u starszych pacjentów mogą sugerować także m.in. manię czy stanowić pierwsze objawy choroby dwubiegunowej.
Tak manifestować może się również zespół stresu pourazowego , gdy objawy występują u dziecka, które przeżyło traumę. Zaburzenia opozycyjno-buntownicze mogą objawiać się też podobnie do ADHD i z tego względu stany te mogą być czasem mylone.
U przedszkolaków wysoki poziom aktywności, impulsywności i stawianego oporu może być jak najbardziej normalny, jednak problem zaczyna się wtedy, gdy problemy trwają również po rozpoczęciu edukacji szkolnej. Z tego powodu zaburzenia opozycyjno-buntowniczego typu w szkole diagnozuje się dopiero u dzieci w wieku wczesnoszkolnym, pomiędzy 6 a 8 rokiem życia.
Wg DSM-V, by zdiagnozować zaburzenie opozycyjno-buntownicze, zachowania charakterystyczne dla zaburzenia muszą występować u dziecka od co najmniej 6 miesięcy, przy czym dla dzieci poniżej 5 roku życia występują one przez większość dni w tym okresie, natomiast dla dzieci powyżej tego wieku – co najmniej raz w tygodniu.
Zaburzenie uznawane jest za łagodne, jeśli objawy ograniczają się do środowiska domowego; o średnim nasileniu, jeśli występują także w innym środowisku, np. w szkole, natomiast zaburzenie o silnym nasileniu charakteryzuje się występowaniem symptomów także w wielu różnych kontekstach i sytuacjach, często utrudniając funkcjonowanie społeczne dziecka (APA, 2013).
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze a orzeczenie o niepełnosprawności
Wartość odnośnika: Zaburzenia-opozycyjno-buntownicze-a-orzeczenie-o-niepe-nosprawno-ci-4
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze a orzeczenie o niepełnosprawności
Czy jest możliwość uzyskania takiego orzeczenia w przypadku diagnozy ODD? Zaburzenia psychiczne jak najbardziej mogą stanowić podstawę do wystawienia orzeczenia o niepełnosprawności, jednak kluczową rolę odgrywa tu funkcjonowanie dziecka.
Dziecko otrzyma orzeczenie wtedy, kiedy ma nasilone objawy uniemożliwiające mu normalne funkcjonowanie, wykluczające go z ról społecznych i sprawiające, że jest w pełni zależny od innych w swojej codziennej egzystencji.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
ADHD a zaburzenia opozycyjno-buntownicze
Wartość odnośnika: ADHD-a-zaburzenia-opozycyjno-buntownicze-5
ADHD a zaburzenia opozycyjno-buntownicze
ADHD i ODD “lubią” niestety występować razem. Dzieci z ADHD i z ODD łączy temperament – dzieci te są impulsywne, łatwo się rozpraszają, mają duże potrzeby stymulacji i często określane są jako mające “ciężki charakter”. Według różnych statystyk u 30-50% dzieci z jednym z tych zaburzeń, spełniane są także kryteria pozwalające na zdiagnozowanie drugiego z nich.. Współwystępowanie tych zaburzeń może zwiększać ryzyko powstania negatywnych konsekwencji w dalszym życiu.
Istnieje teoria, że to właśnie nieodpowiednio traktowane ADHD powoduje powstanie zaburzeń opozycyjno-buntowniczych i zaburzeń zachowania, a w konsekwencji poważnych problemów emocjonalno-społecznych. Dzieci impulsywne i nadaktywne, takie jak dzieci z ADHD, mogą być często ganione i wywoływać negatywne emocje u opiekunów, a nie mogąc dostosować się do ich wymagań – zaczynają celowo przekraczać granice i źle się zachowywać, tym samym przejawiając zachowania opozycyjno-buntownicze.
Nieprzystosowanie społeczne i dalsze problemy, takie jak zaburzenia zachowania i konflikty z prawem, występują u około 10% dzieci cierpiących na zaburzenia opozycyjno-buntownicze. W dalszej kolejności może to prowadzić nawet do rozwoju zaburzeń osobowości (osobowość psychopatyczna lub antyspołeczna) w dorosłości. To właśnie dlatego tak istotna jest wczesna diagnoza zaburzeń opozycyjno-buntowniczych i idące za nią zapewnienie dziecku odpowiedniego wsparcia.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Terapia zaburzeń opozycyjno-buntowniczych - jak postępować?
Wartość odnośnika: Terapia-zaburze-opozycyjno-buntowniczych---jak-post-powa--6
Terapia zaburzeń opozycyjno - buntowniczych - jak postępować?
Celem terapii zaburzeń opozycyjno-buntowniczych jest zmniejszenie objawów oraz ryzyka późniejszych powikłań, ale także edukacja rodziny. Terapii podlega nie tylko dziecko, ale także jego środowisko, które powinno zostać odpowiednio dostosowane do potrzeb dziecka.
Edukacja rodziców czy nauczycieli ma na celu zmianę niewłaściwych postaw oraz wzmocnienie strategii radzenia sobie z problemem dziecka. Według niektórych kluczem do leczenia ODD jest wczesna prewencja w postaci programów dla dzieci agresywnych lub sprawiających trudności wychowawcze wprowadzanych do przedszkoli i szkół. Dzięki szeroko zakrojonym działaniom profilaktycznym możliwe jest wycofanie się objawów zaburzenia oraz zapobieganie wystąpieniu jego następstw.
Brak odpowiedniej terapii może spowodować nawarstwianie się problemów dziecka i ich utrwalenie, a nawet dalsze występowanie w wieku dorosłym. Niekiedy w konsekwencji może dochodzić do rozwoju innych zaburzeń, np. zaburzeń nastroju, lękowych, problemów adaptacyjnych, nadużywania substancji psychoaktywnych, niskiego poziomu rozwoju umiejętności społecznych, obniżenia samooceny i motywacji, a także nawarstwiających się trudności z nauką.
Konsekwencje te są skutkiem nie tylko samego zaburzenia, ale także doświadczeń życiowych dziecka. Jego etykietowanie i odrzucenie społeczne często jest kluczowym czynnikiem w rozwoju wtórnych konsekwencji zaburzeń opozycyjno-buntowniczych.
Gdy zachowania te są nasilone i mają charakter naruszenia prawa, sąd rodzinny może przydzielić rodzinie kuratora, który pomoże rodzinie podjąć odpowiednie działania naprawcze, a jeśli będzie to konieczne skieruje wniosek do sądu o umieszczenie dziecka w placówce socjoterapeutycznej lub resocjalizacyjnej.
Jak pomóc dziecku z zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym? W terapii stosowane są różne elementy:
- psychoedukacja opiekunów – jest to kluczowy element terapii, w którym edukuje się rodziców i nauczycieli pod kątem radzenia sobie w trudnych sytuacjach związanych z zaburzeniem dziecka oraz dostosowaniem środowiska i własnych reakcji do zachowań pacjenta;
- psychoterapia indywidualna (terapia poznawczo-behawioralna, trening umiejętności społecznych TUS, Trening kontroli złości i agresji) – dziecko uczy się kontrolować swoje emocje, rozwija umiejętności społeczne w celu nawiązywania zdrowych relacji, trenuje radzenie sobie z agresją, a także pracuje nad poprawą swojej samooceny;
- trening dla rodziców i oddziaływania środowiskowe – oddziaływania te mają na celu poprawę komunikacji między dzieckiem i rodzicami, nawiązywanie zdrowej więzi, naukę wyrażania swoich emocji przez dziecko, a także poprawę strategii wychowawczych stosowanych przez rodziców. ( Trening kompetencji rodzicielskich, PCIT- terapia interakcji rodzic-dziecko)
- farmakoterapia – stosowana jest głównie wtedy, gdy ODD współistnieje z innymi zaburzeniami (ADHD, zaburzeniami lękowymi czy zaburzeniami nastroju). Ma małą skuteczność, jeśli jest stosowana jako jedyna terapia, lecz może uzupełniać inne metody leczenia. Stosuje się leki przeciwpsychotyczne, uspokajające i stabilizatory nastroju.
Powyższe terapie powinny być stosowane w ścisłej współpracy między rodzicami, szkołą i specjalistami rozwojowymi. Ważne jest, by każdy z opiekunów dziecka odnosił się do niego ze zrozumieniem i empatią, ale także z konsekwencją i zastosowaniem jasnej komunikacji.
Istotne jest również stosowanie pozytywnych wzmocnień w celu nagradzania pożądanych zachowań oraz wspieranie dziecka w nauce zarządzania emocjami i jego rozwoju, np. poprzez angażowanie go w aktywności, w których jego impulsywność i aktywność będą mogły przekształcić się w coś pozytywnego, jak sztuka czy sport. W efekcie terapia skutkuje zwiększeniem posłuszeństwa dziecka, zmniejszeniem częstotliwości i nasilenia zachowań niepożądanych, a także zmianami we wzajemnych relacjach rodziców i dzieci.
Konsultacja psychologiczna
Porozmawiaj z psychologiem dziecięcym, jeśli niepokoi Cię zachowanie Twojego dziecka.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Jak poradzić sobie w domu z ODD?
Wartość odnośnika: Jak-poradzi-sobie-w-domu-z-ODD--7
Jak poradzić sobie w domu z zaburzeniem opozycyjno - buntowniczym?
Przede wszystkim warto zadbać o odpowiednie nastawienie do dziecka zarówno w środowisku domowym, w szkole, jak i w grupie rówieśniczej. Mimo rozwoju wiedzy i coraz lepszego poznania mechanizmów powstawania i rozwoju zaburzeń zachowania wiele osób nadal uważa, że ADHD czy zaburzenia opozycyjno-buntownicze to jedynie etykietki, które mają usprawiedliwić nieprawidłowe zachowania dziecka.
W konsekwencji dziecko może być stygmatyzowane przez dorosłych i odrzucone przez grupę rówieśniczą. Warto zdać sobie jednak sprawę z tego, że widoczne dla otoczenia symptomy często nie są możliwe do kontrolowania przez jednostkę oraz są efektem głębszych problemów.
Dzieci z ODD charakteryzuje odmienny styl poznawczy, szczególnie w kontekście postrzegania rzeczywistości społecznej. Należy więc zrozumieć, że dzieci te, sygnały neutralne ze strony otoczenia mogą odbierać jako wrogie co skłania je do nieadekwatnie mocnej obrony oraz postawy czujnej, nieufnej i niechętnej do oddania kontroli.
Nie można jednak przesadzić w drugą stronę, kierując się jedynie empatią i zrozumieniem – konieczne jest jasne komunikowanie oczekiwań wobec dziecka oraz postawienie konsekwentnych i jednoznacznych granic, których należy ściśle przestrzegać.
We wsparciu dziecka z zaburzeniem opozycyjno-buntowniczym kluczowy jest też czas, cierpliwość i wytrwałość – proces ten jest pełen kryzysów na kolejnych etapach rozwojowych dziecka, jednakże celem jego jest zapewnienie jak najpełniejszego i satysfakcjonującego funkcjonowania w życiu społecznym oraz wykształcenie umiejętności radzenia sobie z własnymi ograniczeniami w życiu dorosłym.
Ta sekcja widoczna jest tylko podczas edycji!
Bibliografia - materiały o ODD
Wartość odnośnika: Bibliografia---materia-y-o-ODD-8
Bibliografia - materiały o zachowaniach opozycyjno - buntowniczych
- American Psychiatric Association, 2013: “Diagnostic Criteria 313.81 (F91.3)”. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (Fifth ed.)
- Demmer D.H., Hooley M., Sheen J., McGillivray J.A., Lum J.A., 2017: „Sex Differences in the Prevalence of Oppositional Defiant Disorder During Middle Childhood: a Meta-Analysis”. Journal of Abnormal Child Psychology, 45(2):313-325
- Ehmke R., 2019: „What is Oppositional Defiant Disorder?”. Child Mind Institute
- Eskander N., 2020: “The Psychosocial Outcome of Conduct and Oppositional Defiant Disorder in Children With Attention Deficit Hyperactivity Disorder”. Cureus, 12(8)
- Grzywa-Bilkiewicz A., Śpila B., Grzywa A., 2011: “Zaburzenie opozycyjno-buntownicze i zaburzenie zachowania w DSM IV”. Curr Probl Psychiatry, 12(1)
- Harvey E.A., Breaux R.P., Lugo-Candelas C.I., 2016: “Early development of comorbidity between symptoms of attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD) and oppositional defiant disorder (ODD)”. J Abnorm Psychol, 125:154-167
- Kubiak H., 2022: “Zaburzenia zachowania u dzieci – od diagnozy do terapii”. Resocjalizacja Polska, 24:11-23
- Kuty-Pachecka M., Stefańska K., 2015: “Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży”. Wychowanie w Rodzinie, t. XI, nr 1
- Lipowska M., Rasmus A., 2013: “Spektrum zaburzeń zachowania w obrazie ADHD”. Czasopismo Psychologiczne, 19(1):29-35
- Kołakowski A., 2013: “Kompleksowe leczenie zaburzeń zachowania” w: “Zaburzenia zachowania u dzieci: teoria i praktyka”. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot
- Wolańczyk T., 2002: “Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci i młodzieży szkolnej w Polsce”. PZWL, Warszawa