Pierwszym sygnałem, który najczęściej niepokoi rodziców, jest brak oczekiwanego w stosunku do wieku dziecka rozwoju mowy. Kolejnym przejawem afazji może być utrata już opanowanych umiejętności językowych, zatrzymanie się rozwoju mowy, jego spowolnienie lub cofnięcie.

Objawy afazji u dzieci wynikają z deficytów systemów językowego, które wpływają zarówno na ekspresję mowy, jak i na jej percepcję oraz wszystkie inne składniki systemu językowego (np. składnia zdania, aspekt leksykalny, semantyczny). Możemy więc zaobserwować takie objawy, jak:

• błędy w wymowie i artykulacji głosek,
• ograniczony słownik i trudności z nauką nowych słów,
• trudności z budowaniem złożonych zdań,
• trudności ze zrozumieniem słów i zdań (zwłaszcza złożonych) (Jarzębowska, 2003).

Afazja – jak się przejawia to zaburzenie? Jest to w dużej mierze zależne od rodzaju afazji, jakiego doświadcza dziecko. Objawy charakterystyczne dla każdego typu afazji omawiamy poniżej.

Afazja motoryczna (ruchowa) lub afazja ekspresyjna

Ten typ afazji charakteryzuje się brakiem rozwoju mowy czynnej, czyli po prostu zdolności dziecka do mówienia. Mogą więc występować: 

• trudności w mówieniu i powtarzaniu,
• problemy z ułożeniem narządów artykulacyjnych względem siebie,
• brak umiejętności planowania ruchów artykulacyjnych (często przejawia się to również w motoryce dużej),
• zaburzenia płynności mowy, 
• zaburzenia artykulacji (mowa niezrozumiała), 
• błędy w strukturze języka, 
• trudności w formułowaniu wypowiedzi i ekspresji mowy,
• ubogi zasób słownictwa, trudności w zapamiętywaniu słów,
• możliwe zaburzenia rozumienia dłuższych i złożonych wypowiedzi,
• możliwe zaburzenia koordynacji ruchowej i wzrokowo-przestrzennej.

U dziecka występuje prawidłowy poziom inteligencji, rozumie mowę i reaguje na nią – wykonuje polecenia, wskazuje nazywane przedmioty. Potrafi także porozumiewać się niewerbalnie i zdaje sobie sprawę ze swoich braków w obszarze językowym.

Duże trudności sprawia mu wymowa całych słów, ułatwiać ją może dzielenie wyrazów na sylaby. Dziecko często unika mówienia, nie powtarza słów i zdań. Charakterystyczna jest także zaburzona orientacja przestrzenna, uwaga i pamięć.

Afazja czuciowa (sensoryczna) lub afazja percepcyjna, recepcyjna

Ten typ afazji charakteryzuje się zaburzeniem rozumienia słów, zarówno kierowanych do dziecka, jak i przez nie wypowiadanych. Występują takie objawy, jak:

• problemy z rozumieniem mowy (dziecko może rozumieć poszczególne dźwięki mowy – fonemy – czy też słowa, jednak mieć problem z ich rozróżnieniem w zdaniu),
• zaburzenia percepcji mowy (mimo prawidłowego słyszenia dźwięków) – mowa może być odbierana jako dźwięki nienależące do systemu językowego,
• mechaniczne, niemające sensu, nieadekwatne odpowiedzi na pytania,
• neologizmy oraz agramatyzmy w mowie dziecka (nieprawidłowa odmiana czy forma gramatyczna wyrazów),
• wielomówność, chaotyczność wypowiedzi, bez dbania o jej poprawność i poprawianie swoich błędów,
• prawidłowa wymowa słów nie sprawia dużej trudności, szczególnie przy powtarzaniu,
• może współwystępować utrata słuchu.

Dziecko cierpiące na ten typ afazji posiada umiejętności ekspresji mowy i korzysta z nich, jednak słowa wypowiadane przez dziecko są często zniekształcone, pozbawione sensu logicznego, zaburzona jest również składnia zdań – słowa są ze sobą chaotycznie połączone w nielogiczną całość.

Dziecko myli fonemy, rozróżnia słowa jedynie przy dłuższej ekspozycji, jednak przestaje je rozumieć np. przy zmianie melodii czy użyciu w piosence. Ma trudności w rozumieniu wypowiedzi słownych, jednak dobrze rozumie język niewerbalny.

Afazja mieszana lub afazja percepcyjno-ekspresyjna

Charakteryzuje się występowaniem zarówno zaburzenia mowy czynnej, jak i percepcji mowy. Występują takie objawy, jak:

• znaczne zaburzenia rozumienia mowy,
• zaburzenia ekspresji mowy,
• nieprawidłowa wymowa wyrazów i zdań przy prawidłowej artykulacji pojedynczych głosek,
• nieprawidłowy szyk zdań (Jarzębowska, 2003; Skibska, 2012).

Afazja przewodzeniowa

Jeśli chodzi o afazję przewodzeniową, objawy mogą być tu odmienne. Mogą nie występować problemy w odbiorze mowy i jej używaniu – mowa zazwyczaj jest płynna i dobrze rozumiana przez pacjenta. Mogą występować jednak trudności w czytaniu i pisaniu, a także w powtarzaniu.

Mogą pojawiać się także problemy z wymową, np. zamienianie głosek. Dziecko jest świadome popełnianych błędów fonetycznych, jednak często ma problem z ich korektą. Jest to spowodowane nieprawidłowym przepływem informacji w mózgu.

Wszystkie z wymienionych typów afazji charakteryzują pewne podobieństwa, takie jak:

• dążenie dzieci do kontaktu z otoczeniem poprzez stosowanie komunikacji pozawerbalnej (przy czym w afazji ruchowej dziecko zastępuje gestami pojedyncze słowa, a w czuciowej – całe sceny, używa też rysunku jako formy przekazu),
• mowa dziecka nie jest efektywna i jest nierozumiana przez osoby z jego otoczenia, występują liczne zniekształcenia w ekspresji mowy,
• ubogi słownik z przewagą rzeczowników i czasowników, problemy z gramatycznym używaniem wyrazów (agramatyzmy w przypadku afazji ruchowej są jednak czasowe, przy afazji czuciowej – występują trwale),
• w mowie dziecka dominują zdania pojedyncze,
• często używane słowa są łatwo zapamiętywane, dziecko zbyt długo używa określeń i sposobu mówienia z okresu wczesnodziecięcego,
• dziecko często nie jest w stanie nazwać konkretnej rzeczy, posługuje się omówieniami czy nazwami pokrewnymi.

Ważna w kontekście symptomów afazji jest także obecność objawów wtórnych będących konsekwencją problemów z rozwojem mowy. Mogą to być:

• problemy w życiu społecznym i kontaktach z rówieśnikami, izolacja w grupie (szczególnie w przypadku afazji ekspresyjnej),
• zaburzenia emocjonalne (lęki, nadwrażliwość, nieśmiałość) i zaburzenia zachowania,
• problemy z adaptacją,
• nadpobudliwość ruchowa, zaburzenia koncentracji i problemy z utrzymaniem uwagi,
• wtórne zaburzenia percepcji słuchowej i ekspresji mowy,
• trudności w czytaniu i pisaniu oraz trudności matematyczne (Skibska, 2012).